100 ετών το βιβλίο που άλλαξε την εκπαίδευση στην Ελλάδα

Λίγοι είναι αυτοί που γνωρίζουν ότι ένα βιβλίο το οποίο κυκλοφόρησε πριν από 100 χρόνια έχει αλλάξει την εκπαίδευση στην Ελλάδα κι έχει μεγαλώσει γενιές και γενιές.
Είναι το «Αλφαβητάρι με τον Ηλιο», λόγω του εξωφύλλου του, που είναι και το πρώτο στη δημοτική γλώσσα, μέρος της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης του Ελευθέριου Βενιζέλου.

Γράφτηκε από τους Δημοσθένη Ανδρεάδη, Αλέξανδρο Δελμούζο, Παύλο Νιρβάνα, Ζαχαρία Παπαντωνίου, Μανόλη Τριανταφυλλίδη και εικονογραφήθηκε από τον Κωνσταντίνο Μαλέα.

Το Αλφαβητάριο της Συντακτικής Επιτροπής (1919), από τα διασημότερα αναγνωστικά του 20ού αιώνα, είναι προϊόν της εκπαιδευτικής και γλωσσικής μεταρρύθμισης από την επαναστατική κυβέρνηση του Ελευθέριου Βενιζέλου στη Θεσσαλονίκη το 1917, η οποία ακολούθως, με την εγκατάσταση του Βενιζέλου στην Αθήνα τον Ιούνιο του ίδιου χρόνου, εφαρμόστηκε σε όλη την Ελλάδα. Είναι δηλαδή το προϊόν μιας ιστορικά ταραγμένης περιόδου, στο αποκορύφωμα του Εθνικού Διχασμού, με το γλωσσικό ζήτημα να εξακολουθεί να έχει εθνική διάσταση με ιδεολογικό περιεχόμενο. Δεν έχουν άλλωστε περάσει πολλά χρόνια από τις αιματηρές συγκρούσεις με νεκρούς για τη γλώσσα («Ευαγγελικά», 1901• «Ορεστειακά», 1903).

Video Player

00:18

00:28

Παρθεναγωγείο

Το δε 1908 είχε ιδρυθεί το Ανώτερο Παρθεναγωγείο Βόλου το οποίο «άντεξε» μέχρι στις 2 Μαρτίου 1911 τις αφόρητες πιέσεις και τις κατηγορίες για μαλλιαρισμό, αθεΐα και αντεθνική συμπεριφορά, ενώ αργότερα προσήχθησαν σε δίκη 12 κατηγορούμενοι, μεταξύ τους και ο διευθυντής του Παρθεναγωγείου Αλέξανδρος Δελμούζος, οι οποίοι κατηγορήθηκαν για διδασκαλία της αθεΐας και διαφθορά ηθών, «διδάσκοντες ότι δεν υπάρχει θεός, ότι η θρησκεία αποτελεί την άρνησιν της σκέψεως, […] ότι ο άνθρωπος εδημιουργήθη υπό πιθήκων, […] ότι η πατρίς είναι πόρνη και στρίγγλα μητριά και η θρησκεία μαστρωπός» − αλλά τελικά, το 1915, αθωώθηκαν. 

Η πρώτη λοιπόν επιτυχής κίνηση για την καθιέρωση της δημοτικής γλώσσας γίνεται στο πλαίσιο της μεταρρύθμισης αυτής. Για πρώτη φορά, καθιερώνεται η δημοτική γλώσσα σε όλες τις τάξεις του δημοτικού σχολείου, με παράλληλη διδασκαλία της καθαρεύουσας στις δύο τελευταίες τάξεις, ενώ επίσης προκηρύσσεται η συγγραφή αναγνωστικών στη δημοτική γλώσσα, τα οποία θα είναι προσαρμοσμένα στις σύγχρονες ανάγκες των μαθητών. Πρωταγωνιστικές μορφές της μεταρρύθμισης ήταν οι πρωτεργάτες του Εκπαιδευτικού Ομίλου, που στάθηκαν στο πλευρό του Ελευθέριου Βενιζέλου: ο Αλέξανδρος Δελμούζος, ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης και ο Δημήτρης Γληνός.

Ετσι, τη διετία 1917-1919 κυκλοφόρησαν τα νέα αναγνωστικά γραμμένα στη δημοτική. Μεταξύ αυτών, το «Αλφαβητάρι με τον Ηλιο» (όπως αποκαλούσαν οι μαθητές το Αλφαβητάριο της Συντακτικής Επιτροπής και όπως έχει έκτοτε επικρατήσει να λέγεται). Το βιβλίο αυτό θεωρείται (μαζί με το αναγνωστικό του Ζαχαρία Παπαντωνίου για την Γ΄ Δημοτικού «Τα ψηλά βουνά») σημαντικότατος σταθμός «όχι μόνο στην ιστορία του ελληνικού σχολικού βιβλίου αλλά και γενικότερα στην εξέλιξη των ελληνικών εκπαιδευτικών πραγμάτων». Η μεταρρύθμιση όμως αυτή υπήρξε σύντομη καθώς, αμέσως μετά την εκλογική ήττα του Βενιζέλου το 1920, συγκροτήθηκε αρμόδια «Επιτροπεία» η οποία, εις άπταιστον καθαρεύουσα, αποφάνθηκε ότι τα βιβλία αυτά ως «εθνικώς επιλήψιμα» έπρεπε να «εκβληθώσι πάραυτα εκ των σχολείων και να καώσι», ενώ οι δημιουργοί τους έπρεπε να διωχθούν ποινικά για τη «διαφθορά της ελληνικής γλώσσας».

Επέστρεψε το 1928

Ωστόσο, το «Αλφαβητάρι με τον Hλιο» δεν κάηκε, παρά απομακρύνθηκε προσωρινά από τις σχολικές αίθουσες, στις οποίες επέστρεψε από το 1928, μετά τη νίκη του Ελευθέριου Βενιζέλου στις εκλογές της 19ης Αυγούστου. Μάλιστα, έναν χρόνο αργότερα —και δέκα χρόνια από την πρώτη του έκδοση—, το 1929, κυκλοφορεί από τον εκδοτικό οίκο «Δημητράκου Α.Ε.» το δεύτερο μέρος του Αλφαβηταρίου, αρχικά με εικονογράφηση του Φώτη Κόντογλου, ενώ κάπου στις αρχές της δεκαετίας του 1930 επανέρχεται η εικονογράφηση του Κ. Μαλέα. Οι εκδόσεις που γίνονται από το 1929 και στο εξής περιλαμβάνουν και τα δύο μέρη −το πρώτο, όπου τα παιδιά μάθαιναν τα γράμματα και τους φθόγγους με σύντομες προτάσεις, και το δεύτερο, όπου παρατίθενται μεγαλύτερα κείμενα.
«Το αναγνωστικό αυτό της Α΄ του Δημοτικού παρουσιάζει τη ζωή τριών παιδιών μιας μικροαστικής οικογενείας μέσα σ’ ένα χρόνο. Στο α΄ μέρος αρχίζομε από το τέλος του καλοκαιριού και προχωρούμε ώς την άνοιξη• στο β΄ μέρος θα έχωμε τη ζωή των παιδιών την άνοιξη και το καλοκαίρι» − έτσι περιγράφει το περιεχόμενο του Αλφαβηταρίου η Συντακτική Επιτροπή στις «Οδηγίες» της με τις οποίες ολοκληρώνεται το βιβλίο.

Το «Αλφαβητάρι με τον Ηλιο», όπως και τα άλλα σχολικά βιβλία της βενιζελικής εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης του 1917-1920, εκφράζει –όχι μόνο γλωσσικά αλλά και από την άποψη του περιεχομένου– το πνεύμα του εκπαιδευτικού δημοτικισμού, έχει στο επίκεντρό του το παιδί, κυριαρχείται από αντιαυταρχικό πνεύμα, προβάλλει τη συλλογικότητα, την τιμιότητα και την εργατικότητα, και αποφεύγει «το διδακτισμό, τους δογματισμούς και τις ηθικολογίες».

Σπουδαίες προσωπικότητες

Η επιτυχία του καινοτόμου στο περιεχόμενο και στη γλώσσα Αλφαβηταρίου δεν είναι ασφαλώς άσχετη από το γεγονός ότι η συγγραφή του ανατέθηκε σε προσωπικότητες του εκπαιδευτικού δημοτικισμού: στον Δημοσθένη Ανδρεάδη, τον Αλέξανδρο Δελμούζο και τον Μανόλη Τριανταφυλλίδη, καθώς και στους σπουδαίους συγγραφείς Παύλο Νιρβάνα και Ζαχαρία Παπαντωνίου. Ο ζωγράφος και αρχιτέκτονας Κωνσταντίνος Μαλέας, με τη λιτή και απέριττη εικονογράφησή του συνέβαλε ως προς τους διδακτικούς σκοπούς της έκδοσης – η δε αξία των εικόνων του αναγνωρίστηκε ακόμη και από τους πολέμιους του Αλφαβηταρίου. Γενικότερα, όπως υπογραμμίζει η Αλεξάνδρα Πατρικίου, «Το “Αλφαβητάρι με τον Ήλιο” υπήρξε προϊόν ελευθερίας και δημιουργικής ατμόσφαιρας. […] Κάθε κείμενο, καθώς και κάθε ζωγραφιά, αποτελεί οργανικό τμήμα ενός ενιαίου συνόλου, γεγονός που το καθιστά καινοτόμο για τα ελληνικά εκπαιδευτικά χρονικά».

in.gr