Πιστώθηκε την πιο σημαντική εφεύρεση της δεύτερης χιλιετίας. Πώς έχασε τα πάντα

Νατάσα Στασινού • nstasinou@naftemporiki.gr

Σιδηρουργός, χρυσοχόος, εκδότης και ο άνθρωπος ο οποίος έφερε επανάσταση στην τυπογραφία, διαδραματίζοντας έτσι καθοριστικό ρόλο στην επέκταση του αλφαβητισμού, τη διάδοση της πληροφορίας στον πληθυσμό, την ανάπτυξη της Αναγέννησης και Διαφωτισμό. Πώς είναι δυνατόν να έμεινε στην απόλυτη φτώχεια;

Ήταν σαν σήμερα, 17 Ιανουαρίου 1465, όταν η Γερμανία αποφάσιζε να χορηγήσει κρατική αποζημίωση στον Γιοχάνες Γκένσφλαϊς Γκούτενμπεργκ, τον γνωστό μας Γουτεμβέργιο, για την προσφορά του. Αποφασίστηκε να λάβει ένα μικρό χρηματικό ποσό και μία ετήσια ποσότητα ενδυμάτων, σιτηρών και κρασιού. Διένυε ήδη την 7η δεκαετία της ζωής του και ζούσε στην απόλυτη φτώχεια, ενώ υπέφερε από μερική ή ολική τύφλωση. Πέθανε τρία χρόνια αργότερα.

Παρόλο που δεν εφηύρε ο ίδιος τη μηχανική εκτύπωση με κινητά στοιχεία, ήταν ο πρώτος που την αξιοποίησε για να θεμελιώσει τελικά τη μέθοδο της μαζικής εκτύπωσης βιβλίων. Η τυπογραφική μέθοδος του θεωρείται έτσι ευρέως ως η πιο σημαντική εφεύρεση της δεύτερης χιλιετίας. Ας δούμε όμως την ιστορία του και ποια ήταν η δικαστική εκείνη διαμάχη που είχε ως αποτέλεσμα να χάσει τα πάντα.
Τα πρώτα βήματα

Ο Γιοχάνες Γκούτενμπεργ γεννήθηκε μεταξύ 1394 και 1404 στη γερμανική πόλη Μάιντς. Τα «επίσημα γενέθλια» της 24ης Ιουνίου 1400 επιλέχθηκαν την εποχή του 500ου επετειακού Φεστιβάλ του Γουτεμβέργιου που πραγματοποιήθηκε στο Μάιντς το 1900, αλλά η ημερομηνία είναι καθαρά συμβολική. Ήταν το δεύτερο από τα τρία παιδιά του εμπόρου Φρίλε Γκένσφλαις τσουρ Λάντεν και της δεύτερης συζύγου του, Έλζε Βίριχ, κόρης ενός καταστηματάρχη, του οποίου η οικογένεια ανήκε κάποτε στην τάξη των ευγενών. Σύμφωνα με ορισμένους ιστορικούς, ο Γκένσφλαϊς ήταν μέλος της αριστοκρατίας και εργάστηκε ως χρυσοχόος για τον Επίσκοπο του Μάιντς.

Λίγες λεπτομέρειες της πρώιμης ζωής και της εκπαίδευσης του Γουτεμβέργιου είναι γνωστές με βεβαιότητα. Το 1411, μια εξέγερση τεχνιτών κατά των αριστοκρατών στο Μάιντς ανάγκασε περισσότερες από εκατό οικογένειες να φύγουν. Πιστεύεται ότι ο Γουτεμβέργιος μετακόμισε με την οικογένειά του στο Eltville am Rhein, στην Έσση, όπου ζούσαν σε ένα κτήμα που κληρονόμησε η μητέρα του. Σύμφωνα με τον ιστορικό Χάινριχ Βαλάου, ο Γουτεμβέργιος σπούδασε πιθανότατα χρυσοχοΐα στο Πανεπιστήμιο της Ερφούρτης, ενώ μαθήτευσε δίπλα στον πατέρα του. Όπου κι αν έλαβε την επίσημη εκπαίδευσή του, έμαθε να διαβάζει και να γράφει τόσο στα γερμανικά όσο και στα λατινικά, τη γλώσσα των λογίων και των εκκλησιαστικών.

Για τα επόμενα 15 χρόνια, η ζωή του Γουτεμβέργιου παρέμεινε μυστήριο, μέχρι που μια επιστολή που έγραψε τον Μάρτιο του 1434 ανέφερε ότι ζούσε με τους συγγενείς της μητέρας του στο Στρασβούργο.


Το φιάσκο με τους καθρέφτες και το μυστικό του τυπογραφείου

Πιστεύεται ότι το 1439, ο Γουτεμβέργιος ενεπλάκη σε ένα άτυχο επιχειρηματικό εγχείρημα κατασκευής γυαλισμένων μεταλλικών καθρεφτών προς πώληση σε προσκυνητές που έρχονταν σε ένα φεστιβάλ στη γερμανική πόλη Άαχεν για τα λείψανα του αυτοκράτορα Καρλομάγνου. Οι καθρέφτες πιστεύεται ότι συλλαμβάνουν το κατά τα άλλα αόρατο «ιερό φως» που εκπέμπεται από θρησκευτικά κειμήλια. Όταν το φεστιβάλ καθυστέρησε για περισσότερο από ένα χρόνο από πλημμύρες, τα χρήματα που είχαν ήδη δαπανηθεί για την κατασκευή των καθρεφτών δεν μπορούσαν να επιστραφούν. Για να ικανοποιήσει τους επενδυτές, ο Γουτεμβέργιος πιστεύεται ότι υποσχέθηκε να τους πει ένα «μυστικό» που θα τους έκανε πλούσιους. Πολλοί ιστορικοί πιστεύουν ότι το μυστικό του Γουτεμβέργιου ήταν η ιδέα του για ένα τυπογραφείο, που βασιζόταν σε πατητήρι, με χρήση κινητού μετάλλου.

Το 1440, ενώ ζούσε ακόμη στο Στρασβούργο, πιστεύεται ότι αποκάλυψε το μυστικό του τυπογραφείου σε ένα βιβλίο με τον περίεργο τίτλο “Aventur und Kunst” ( Επιχείρηση και Τέχνη ). Μέχρι το 1448 είχε μετακομίσει πίσω στο Μάιντς, όπου με τη βοήθεια ενός δανείου από τον κουνιάδο του Άρνολντ Γκέλθους, άρχισε να συναρμολογεί ένα λειτουργικό τυπογραφείο. Μέχρι το 1450, το πρώτο πιεστήριο του Γουτεμβέργιου ήταν σε λειτουργία.
Το δάνειο

Για να ξεκινήσει η νέα του επιχείρηση εκτύπωσης, δανείστηκε αρχικά 800 φιορίνια από έναν πλούσιο τοκογλύφο ονόματι Γιόχαν Φουστ και στη συνέχεια έλαβε άλλα τόσα. Ένα από τα πρώτα κερδοφόρα έργα που ανέλαβε ο νέος Τύπος του Γουτεμβέργιου ήταν η εκτύπωση χιλιάδων τέρψεων για την Καθολική Εκκλησία και οδηγίες για τη μετάνοια.

Μέχρι το 1452, ο Γκούτενμπεργκ συνήψε επιχειρηματική συνεργασία με τον Φουστ για να συνεχίσει να χρηματοδοτεί τα πειράματά του στην εκτύπωση. Ο Γουτεμβέργιος συνέχισε να βελτιώνει τη διαδικασία εκτύπωσης του και μέχρι το 1455 είχε τυπώσει αρκετά αντίγραφα της Βίβλου. Αποτελούμενη από τρεις τόμους κειμένου στα λατινικά, η Βίβλος του Γουτεμβεργίου περιείχε 42 γραμμές ανά σελίδα με έγχρωμες εικονογραφήσεις.

Το μέγεθος της γραμματοσειράς έκανε το κείμενο εξαιρετικά ευανάγνωστο. Αυτή η ευκολία αναγνωσιμότητας αποδείχθηκε ιδιαίτερα δημοφιλής μεταξύ του εκκλησιαστικού κλήρου. Σε μια επιστολή που γράφτηκε τον Μάρτιο του 1455, ο μελλοντικός Πάπας Πίος Β’ συνέστησε τις Βίβλους του Γουτεμβέργιου στον Καρδινάλιο Καρβαχάλ, δηλώνοντας: «’Ηταν πολύ προσεγμένο και ευανάγνωστο, καθόλου δύσκολο να ακολουθηθεί. Η χάρη σας θα μπορούσε να το διαβάσει χωρίς προσπάθεια, και «μάλιστα χωρίς γυαλιά».
Η μήνυση

Δυστυχώς, ο Γουτεμβέργιος δεν κατάφερε να απολαύσει την καινοτομία του για πολύ. Το 1456 ο πιστωτής του, Γιόχαν Φουστ, κατηγόρησε τον Γουτεμβέργιο για κατάχρηση των χρημάτων που του είχε δανείσει το 1450 και ζήτησε την αποπληρωμή του δανείου. Με επιτόκιο 6%, τα 1.600 φιορίνια που είχε δανειστεί ο Γουτεμβέργιος ανέρχονταν τώρα σε 2.026 φιορίνια. Όταν ο Γουτεμβέργιος αρνήθηκε ή δεν μπόρεσε να αποπληρώσει το δάνειο, ο Φουστ τον μήνυσε στο δικαστήριο του αρχιεπισκόπου.

Το δικαστήριο αποφάνθηκε κατά του Γουτεμβέργιου. Καθώς δεν είχε χρήματα να δώσει, ο Φουστ κατέσχεσε το τυπογραφείο ως εγγύηση. Ο κύριος όγκος των πιεστηρίων και των τύπων του Γουτεμβέργιου πήγε στον υπάλληλο του και μελλοντικό γαμπρό του Φουστ, Πίτερ Σόφερ. Ο Φουστ συνέχισε να τυπώνει τις Βίβλους 42 γραμμών, εκδίδοντας τελικά περίπου 200 αντίτυπα, από τα οποία μόνο 22 υπάρχουν σήμερα.

Έχοντας χρεοκοπήσει ο Γουτεμβέργιος πιστεύεται ότι άνοιξε ένα μικρότερο τυπογραφείο στην πόλη Μπάμπεργκ γύρω στο 1459. Ο Αρχιεπίσκοπος του Μάιντς του απένειμε τον τίτλο του Hofmann (κύριος της αυλής) το 1465, μέσω του οποίου εξασφάλισε και την κρατική αποζημίωση. Πέθανε στις 3 Φεβρουαρίου 1468.

naftemporiki.gr